Catalan - Xứ sở diệu kỳ

Quốc hiệu của xứ Catalonia

Bốn sọc thẳng màu đỏ trên nền vàng, là quốc hiệu của các Bá tước - Nhà vua vùng Barcelona. Đó là một trong bốn quốc hiệu cổ nhất của châu Âu. Theo các tài liệu được biết đến bây giờ thì đó chính là biểu tượng của Bá tước Ramon Berenguer IV năm 1150. Tuy nhiên, biểu tượng bốn sọc thẳng màu đỏ trên nền vàng này cũng đã được tìm thấy trong những ngôi mộ được xây theo phong cách La Mã của Nhà vua vùng Barcelona, đó là Bá tước Ramon Berenguer II (mất năm 1082) và trong mộ của bà ngoại ông ta, vợ của Bá tước Ramon Borell I, mất năm 1058. Cả hai ngôi mộ này đều được tìm thấy ở bên trong một nhà thờ vùng Girona.

Sau hôn lễ giữa Bá tước Ramon Bereguer với Công chúa Petronilla vùng Aragon, các bá tước của Barcelona, những người trước đó đã cai quản một vùng Catalan rộng lớn, nay nghiễm nhiên trở thành người cai quản luôn vùng Aragon và Ribagorça.

Từ 1137 đến 1714, quốc hiệu của vùng Barcelona cũng là biểu tượng của đế chế vùng Aragon, ban đầu bao gồm Catalonia, Roussillon, Aragon, Valencia và các đảo Balearic và sau này mở rộng ra thêm các vùng khác xung quanh biển Địa Trung Hải như Provence, Sicily, Sardinia... Và ngày nay, nó là một phần trong Quốc hiệu của Vương quốc Tây Ban Nha.

Nguồn gốc của cái tên Catalonia

Trước cái tên chính thức hiện nay, Catalonia được gọi là gì?

Cái tên Catalunya (Phát âm theo ngôn ngữ xứ Catalan) đã thấy ghi chép trong tài liệu từ năm 1070, nhưng trước đó, người ta gọi xứ này bằng cái tên nào? Người La Mã đã từng gọi nó là “Hispania Citerior”, sau đó được gọi là Tarraconense. Cái tên đó bao gồm cả xứ Catalunya và cả xứ Aragon bên cạnh.

Năm 771 trước CN, người Ả Rập xâm chiếm và đặt tên lại cho xứ Tarraconense là Sarcosta (Zaragoza). Sau đó, xứ này lại được đặt tên lại là Afrany, theo tiếng Ả Rập có nghĩa là giáp ranh với nước Pháp.
Trong suốt thế kỷ thứ IX, với sự khởi đầu của Reconquesta (Cuộc chiến tranh thần thánh để giành lại xứ sở từ tay người Ả Rập) vùng đất Catalan đã độc lập và được đặt tên lại là Marca Hispanica (Nghĩa là chiếc mặt nạ Tây Ba Nha)

Trong thế ký XI, vùng đất chứng kiến sự thịnh vượng ngày càng phát triển của các địa hạt, đứng đầu là hạt Barcelona, nơi tập trung những người lãnh đạo cuộc chiến đánh bại quân Ả Rập và mở rộng vùng đất của họ đến phía Nam, tới tận dòng sông Elbo. Và trong thời gian đó người ta bắt đầu sử dụng cái tên Catalunya để gọi vùng đất này.

Những giả thuyết liên quan đến cái tên Catalunya:
Có rất nhiều giả thuyết đã được đặt ra về nguồn gốc của cái tên này. Nhưng có 3 giả thuyết được nói đến nhiều nhất:

1. Giả thuyết về nhân vật Otger Cathaló:

Đây là giả thuyết được đặt ra từ lâu nhất và cũng phổ biến nhất ở Catalunya mặc dù các nhà sử học vẫn còn tranh cãi về tính xác thực của nó. Nhân vật huyền thoại Otger Cathaló là một thuyền trưởng vĩ đại cùng với 9 nam tước đến từ miền Nam Pháp ( Nam tước xứ Montcada, xứ Pinós, xứ Mataplana, xứ Cervera, xứ Cervelló, xứ Alemany, xứ Anglesola, xứ Ribelles và xú Erill) đã nhân danh Chúa chiến đấu chống lại quân Ả Rập. Sau vài chiến thắng và đã gần đẩy được quân Ả Rập ra khỏi lãnh thổ, người thuyền trưởng đó đã chết. Sự ra đi của ông đã làm cho quân đội phải lui lại vùng núi Pyrennes để kêu gọi sự giúp đỡ . Vài năm sau, với sự giúp đỡ của triều đình Pháp, họ đã giành thắng lợi.
Câu chuyện này được viết tay lại vào năm 1418 và được tìm thấy tại thư viện ĐHTH Valencia.
Những người đi theo Otger Cathaló được gọi là “cathallons”, và vùng đất họ chinh phục được đặt tên là Cathalonia
Theo quan điểm của các nhà ngôn ngữ thì giả thuyết này hoàn toàn được chấp nhận. Từ Cathaló, bỏ chữ “h” là âm câm đi thì còn Cataló. Và âm “ó” ở một vùng nhỏ của Catalan được đánh vần tương đương với âm “à”…v v … Vì vậy theo các nhà ngôn ngữ, Catalunya hiện nay chính là biến thể của Cathalonia là vì thế.

2. Giả thuyết về lãnh địa Kathalaunic:

Lãnh địa Kathalaunic, toạ lạc ở vùng Gallia của Bỉ trở nên nổi tiếng từ thế kỷ V vì một số cuộc chiến tranh lớn xảy ra ở đây.. Có rất nhiều tài liệu cổ có đề cập đến vùng đất này. Một tài liệu cổ có liên quan đến giả thuyết này là cuốn biên niên sử Ý trong đó miêu tả cuộc thập tự chinh Atila từ Chalons-sur-Marne, một địa điểm còn được gọi là Campi Cathalauni.

Năm 1944, Giulano Bonfante viết một bài báo về cái tên Catalunya: “….quân đội Pháp đã giúp đỡ xứ Catalan đánh đuổi quân Ả Rập, hầu hết những người trong quân đội đó đều có nguồn gốc từ Chalons-sur- Marne vì thế để tỏ lòng biết ơn, xứ này đã được đặt tên là Kathalaunia. Hoặc cũng có thể hầu hết những người đó, sau cuộc chiến, thấy nơi này đẹp, khí hậu ôn hoà đã ở lại lập nghiệp và được những người dân địa phương gọi là Cathalauns, đồng âm với Catalans”

3. Catalunya nghĩa là “Vùng đất cuả các toà lâu đài”:

Giả thuyết này được đặt ra bởi nhà sử học Balari. Ông này cho rằng, sau cuộc chiến thần thánh Reconquesta, rất nhiều toà lâu đài đã được dựng lên. Hiện nay, vẫn còn tồn tại rất nhiều các toà lâu đài, tạo nên một cảnh đẹp đặc trưng của xứ Catalan.

Trong thực tế, các toà lâu đài ấy được sở hữu chỉ bởi một số người. Vì vậy họ cho một số người khác thuê hoặc mượn. Những người ấy được gọi là Castellanus hay theo các biến thể ngôn ngữ trong vùng là Castlà hay Catlà. Sau vài thập kỷ, vùng đất đầy những Castlanus và được gọi chung là Catlans. Từ đó, biến thể thành Catalans.

4 & 5: 2 giả thuyết khác của người Ả Rập về cái tên Catalunya

- Giả thuyết thứ nhất: Vernet, một giáo sư địa lý người Ả Rập đưa ra giả thuyết rằng Catalunya xuất phát từ tên một địa danh là Talunia này dựa trên một cuốn sách tiếng Ả Rập “Tarsi-al-Ajbar” trong đó viết” Từ TP Zaragoza đến Burch-al-Rumi là 300 dặm. Từ Burch-al-Rumi đến Talunia là 35 d ặm…” Nhưng vấn đề là hiện nay chẳng có nơi nào tên là Taluna cả. Điều thú vị là quanh vùng đất có thể là Talunia như trong cuốn sách mô tả người ta tìm thấy rất nhiều địa danh tên Torre de Castro, Punta de Castro, el Cascallar, la Resala, la Alcatarilla làm người ta nghĩ nhiều đến sự tồn tại của các toà tháp(tower) và lâu đài(Castle) có thể đã có trước đây ở vùng này. Có thể có một toà lâu đài tên là Talunia trong tiếng Ả Rập, lâu đài gọi là “Calà” viết tắt là Ca, vì vậy theo tiếng Ả Rập “Lâu đài Talunia” sẽ là “Ca-talunia”. Catalunya có nguồn gốc như thế chăng?

- Giả thuyết đến từ Ả Rập thứ hai được nêu lên bởi Enric Guiter. Theo ông người Ả Rập chiếm đóng hồi ấy gọi vùng này là vùng đất của các toà lâu đài ( land of Calats ) và gọi người dân ở đây là calatans. Trong nghiên cứu của ông về giả thuyết này, ông đã yêu cầu 1000 SV trường ĐH Montpellier đọc lại từ Calatans và thật ngạc nhiên 70% đã đọc nhầm thành Catalans. Guiter kết luận rằng qua thời gian, bởi vì có rất ít người biết đọc và biết viết nên nên rất có thể từ Calatan đã dần chuyển thành Catalan.

Xứ Catalonia

Catalonia (tiếng TBN là Cataluna) là vùng tự trị ở đông bắc TBN, bao gồm Barcelona, Gerrona, Lerida và Tarragona. Có hình dáng một tam giác ngược, Catalonia được giới hạn bởi núi Pyrenees ở phía Bắc, khu tự trị Aragon ở phía Tây và Địa Trung Hải ở phía Đông. Catalonia được chia làm hai bởi dãy núi Sierra de la Llena kéo dài từ đông bắc đến tây nam. Phần lớn lãnh thổ là rừng cây và đồng cỏ. Hệ thống sông ngòi bao gồm Ebro, Llobregat và sông Ter đổ ra Địa Trung Hải. Những thành phố chính là: Tarragona và thủ phủ Barcelona.

Catalonia là một trong những vùng đất thịnh vượng nhất của TBN. Các loại cây trồng chính bao gồm: ngô, lúa mì, lúa mạch đen, cây lanh, cây cam thảo, cây hạnh, hạt dẻ, hồ đào, quả vả, cam và nho. Những nền công nghiệp chính là: thuỷ sản, sản xuất rượu, CN dệt và khai thác mỏ.

Catalonia sớm là thuộc địa của đế quốc Lamã khoảng năm 470 trước CN. Người Moor đã chinh phục vùng đất này vào năm 712 sau CN, nhưng chỉ 76 năm sau đã bị đánh bại bởi những người gốc TBN và Charlemagne. Sau đó bá tước Frankish cai trị Catalonia và biến nơi này thành một lãnh thổ độc lập. Năm 1137, Catalonia được hợp nhất với vương quốc Aragon, sau này bao gồm cả vương quốc TBN. Người Pháp coi Catalonia thuộc quyền sở hữu của họ từ năm 1640-1659, 1694-1697, và một lần nữa vào năm 1801-1813.

Ảnh hưởng của người Pháp ở Catalonia góp phần tạo nên một nền văn hoá Catalan riêng biệt. Vào thế kỷ 19,chính quyền tự trị được thành lập ở Catalonia. Năm 1932, sau sự lật đổ vua Alfonso XIII trong cuộc cách mạng TBN năm 30-31, Catalonia có quyền có tổng thống và nghị viện riêng, không thuộc cơ cấu của nước Cộng hoà TBN. Trong cuộc nội chiến ở TBN (1936-1939), Catalonia ủng hộ đảng Cộng hoà chống lại cuộc phản cách mạng do tướng Francisco Franco lãnh đạo. Franco chiến thắng và dưới chế độ của ông ta (1939-1975), chính quyền tự trị của Catalonia chấm dứt. Năm 1977, chính phủ TBN công nhận xứ Catalan có quyền tự trị hạn chế và được cho phép xây dựng lại chính quyền. Catalonia có Hội đồng nhà nước bao gồm quyền hành pháp và lập pháp, các thành viên được bầu cử cho nhiệm kỳ 4 năm.

Sardana, điệu nhảy dân tộc của Catalan

Nếu một ngày nào đó đang lang thang trên đường phố Barcelona và bỗng nhiên lạc bước trước một nhà thờ thiên chúa giáo vào chiều một ngày Chủ nhật đầy nắng, bạn sẽ ngạc nhiên khi thấy 10 nhạc sỹ vận trang phục sẫm màu, bên cạnh họ là những nhạc cụ trông thật lạ mắt được xếp trên 2 hàng ghế. Khi họ bắt đầu cầm những nhạc cụ này lên, mọi người không còn đứng nguyên để nhìn nữa mà xếp thành vòng tròn xung quanh những nhạc sỹ này và bắt đầu một điệu nhảy truyền thống. Vòng tròn chuyển động từ từ và dường như kéo dài rất lâu.

Nếu bạn hỏi một người dân bản xứ nào đó thì họ sẽ bảo bạn rằng điệu nhảy này là Sardana, một niềm tự hào của dân chúng xứ này từ xa xưa.
Sardana được trình diễn với một nhóm đông người. Vòng tròn của nó biểu tượng cho tình bằng hữu, sự tin tưởng lẫn nhau, sự dân chủ. Bất kỳ ai cũng có thể tham gia, cho dù họ không quen biết lẫn nhau và cũng chẳng cần phải biết điệu nhảy này.

Sardana đến nay không được dân chúng Catalan thích thú nhiều lắm. TV3, đài truyền hình Catalan hiện nay tuần nào cũng có một chương trình về điệu nhảy này với hy vọng sẽ làm cho nhân dân, nhất là giới trẻ tỏ ra quan tâm hơn đến nó.

Tháp người (Castellers), một trò chơi dân tộc ở Catalan

Cũng giống như Sardana, Castellers cũng làm một biểu tượng văn hoá của Catalan từ hai thế kỷ nay. Tuy nhiên, gần đây, nó dường như nhận được nhiều sự quan tâm và được hưởng ứng ở khắp xứ sở này.

Xuất xứ từ các Comarques (đơn vị hành chính tương đương với quận huyện) ở phía nam, Castellers làm một trò chơi tháp người. Tầng dưới cùng là những người đàn ông lực lưỡng, cơ bắp, đứng trên vai họ là những người nhẹ hơn, và cứ tiếp tục như thế đến tầng cao nhất ( Không hiểu Men trong box Barca mà tham gia thì đứng trên tầng thứ mấy nhỉ…Mà đứng cao quá thì....gió ở Catalan là mạnh lắm đấy…). Trên cùng là một cậu bé hoặc một cô bé con, được gọi là cậu bé (hoặc cô bé) của ngày hội. Tháp người nào được duy trì lâu nhất thì thắng cuộc.

Có rất nhiều kiểu tháp người: Kiểu toà lâu đài có 7 tầng, mỗi tầng 4 người; kiểu hình trụ 6 người. Kiểu “cổ áo” là khó nhất, càng tầng trên càng mở rộng ra (kinh thật ). Trong lịch sử, có một nhóm Castellers tên là Xiquets de Valls nổi tiếng vì trình diễn kiểu ”cổ áo” này.

Ngày nay ở Catalan có rất nhiều nhóm Castellers nổi tiếng. Giống như Sardana, Castellers cũng là biểu tượng của sức mạnh, của sự đoàn kết và tinh thần dân chủ.

Ngôn ngữ Catalan


Ngôn ngữ xứ Catalan thuộc nhóm ngôn ngữ La Mã. Nó được hình thành từ thế kỷ VIII, IX. Những bản viết cổ nhất được tìm thấy là từ thế kỷ thứ X, XI. Nó phát triển rộng ra các lãnh thổ khác, cho tới tận Mallorca và Valencia và tồn tại trong mọi lĩnh vực của cuộc sống: tôn giáo, lịch sử, chính trị….Vào thế kỷ XIV Raymond Lully là người có công lớn trong việc hoàn thiện tiếng Catalan, làm cho nó trở thành một thứ ngôn ngữ đơn giản, dễ hiểu.

Tiếng Catalan tiếp tục trở thành một ngôn ngữ sống mặc dù đã bị cấm đoán mạnh mẽ trong các thế kỷ tiếp theo. Vào thế kỷ XVII, tiếng Catalan hầu như không còn được sử dụng một cách chính thức nữa, mọi tài liệu viết bằng tiếng Catalan đều bị phá huỷ. Thế nhưng, người dân Catalan vẫn cố gắng gìn giữ và phát triển nó.

Ngày nay, tiếng Catalan đã được khôi phục lại và trở thành ngôn ngữ hành chính riêng của xứ sở này. Vị trí trong xã hội của tiếng Catalan đã được đặt lại đúng. Nó đã hiện diện lại trong mọi mặt của đời sống: chính trị, thương mại, các phương tiện thông tin đại chúng, các trường học…
Tiếng Catalan hiện nay không chỉ được sử dụng ở Tây Ba Nha mà còn ở Andorra, Pháp và Ý.

Ở Tây Ba Nha:
. Catalan: Có khoảng 6 triệu người sử dụng
. Valencia: Khoảng 3,5 triệu người
. Mallorca, Eivissa, Formentera: khoảng 7 trăm nghìn người
. Miền đông Aragon: khoảng 50 nghìn người.
. Murcia: khoảng 2 nghìn người

Ở Pháp: Có khoảng 350 nghìn người nói tiếng Catalan ở miền Nam nước Pháp, nơi giáp ranh với Catalan

Ở Ý: Có khoảng 37 nghìn người nói tiếng Catalan tại hòn đảo Sardinia.

Ở Việt Nam: Chắc sẽ có khoảng n người ( bằng dân số của FCBVN )